Stuwwal
Laatst bijgewerkt: 05-05-2025
Definitie
Een stuwwal is een heuvelrug in het landschap, gevormd doordat landijs tijdens een ijstijd, met name het Saalien, de ondergrond opstuwde.
Omschrijving
Stuwwallen zijn opvallende landschapselementen in Nederland, met name ten noorden van de grote rivieren, zoals de Veluwe en de Utrechtse Heuvelrug. Ze zijn ontstaan tijdens de voorlaatste ijstijd, het Saalien (ongeveer 150.000 tot 130.000 jaar geleden), door de immense druk van honderden meters dik landijs dat vanuit Scandinavië naar het zuiden schoof. Dit ijs bereikte in Nederland grofweg de lijn Haarlem-Utrecht-Nijmegen. Het gewicht van het ijs perste de grond onder het ijs weg en duwde bevroren bodem aan de voor- en zijkanten omhoog tot heuvels die wel meer dan honderd meter hoog konden worden. Stuwwallen bestaan voornamelijk uit lokaal aanwezig sedimentair materiaal zoals zand, grind en leem, dat door het ijs is opgestuwd en waarbij de oorspronkelijke aardlagen scheef zijn komen te liggen. Na het smelten van het ijs bleven deze opgestuwde heuvels achter in het landschap.
Ontstaan en samenstelling
Het ontstaan van stuwwallen is een geologisch proces waarbij gletsjertongen met hun gewicht en kracht de reeds aanwezige sedimenten, zoals zand en grind, omhoog duwden. Dit in tegenstelling tot morenes, die bestaan uit materiaal dat door de gletsjer is aangevoerd. De aardlagen binnen een stuwwal zijn door de stuwing vaak scheefgesteld en geplooid. Dit kan leiden tot afwisseling van voedselrijke en -arme, en waterdoorlatende en ondoorlaatbare lagen binnen dezelfde stuwwal. Bovenop stuwwallen zijn soms smeltwaterdalen te vinden, gevormd na het smelten van het landijs. Aan de flanken van stuwwallen zijn ook vaak spoelzandwaaiers (sandrs) afgezet door smeltwater dat van het ijs kwam.
Voorkomen in Nederland
In Nederland komen stuwwallen voornamelijk voor ten noorden van de grote rivieren, aangezien het landijs niet verder naar het zuiden reikte dan grofweg de lijn Haarlem-Utrecht-Nijmegen. Bekende voorbeelden zijn de Veluwe, de Utrechtse Heuvelrug, de Sallandse Heuvelrug en de stuwwallen bij Nijmegen en Montferland. Sommige stuwwallen, zoals die van Nijmegen, vormen hoefijzervormige complexen rond voormalige glaciale bekkens waar het ijs heeft gelegen.
Vergelijkbare termen
Gletsjer
Gebruikte bronnen: