Koepelbouw
Laatst bijgewerkt: 05-05-2025
Definitie
Koepelbouw is een constructietechniek waarbij een gewelf of dak de vorm heeft van een halve bol, een deel van een bol (bolsegment), een halve ellipsoïde of een uivorm, vaak toegepast boven ronde of veelhoekige ruimtes.
Omschrijving
Een koepel is een architectonisch element dat dient als overdekking van een ruimte met een ronde, vierkante of veelhoekige plattegrond. De constructie kan variëren in vorm, zoals een halve bol, een bolsegment, een halve ellipsoïde of een uivorm. Koepels worden veelal op het dak van een gebouw geplaatst, maar kunnen soms ook het gehele gebouw vormen. Bouwkundig gezien stelt de bouw van koepels hoge eisen aan inzicht en vernuft, met als kernprobleem het opvangen van de zijdelings gerichte krachten. Historisch gezien werden koepels traditioneel gebouwd met materialen zoals steen, baksteen of beton. Moderne varianten kunnen gebruik maken van staal en glas. De Romeinen waren al meesters in koepelbouw, met het Pantheon in Rome als klassiek voorbeeld. De techniek kende een herleving tijdens de Renaissance.
Toepassingen en typen
Koepels worden in diverse bouwstijlen en voor verschillende doeleinden toegepast. Ze zijn te vinden in kerken, moskeeën, monumentale gebouwen, sportstadions, planetaria en musea. Een specifieke toepassing van koepelbouw zijn koepelgevangenissen, zoals in Haarlem, Breda en Arnhem, die vaak gebouwd zijn volgens het panopticum-principe waarbij vanuit het midden toezicht mogelijk is. Een ander type is de geodetische koepel, gekenmerkt door een verdeling in driehoekige elementen, wat zorgt voor sterkte en ruimte-efficiëntie.
Constructie
De constructie van een koepel vereist een zorgvuldige berekening van de krachtenverdeling, waarbij het gewicht gelijkmatig over de onderliggende muren of zuilen moet worden verdeeld. Bij de overgang van een vierkante of veelhoekige ruimte naar een ronde koepel worden vaak technieken zoals trompen of pendentieven gebruikt. Houten koepelconstructies, soms met complexe spantensystemen, kwamen in de 19e eeuw nog voor. Geodetische koepels maken gebruik van een frame van bijvoorbeeld staal of hout, bedekt met een buitenbekleding.
Vergelijkbare termen
Gewelfbouw
Gebruikte bronnen: