IJsselsteen
Laatst bijgewerkt: 05-05-2025
Definitie
Een IJsselsteen is een klein formaat baksteen, traditioneel gebakken van klei uit de omgeving van de Hollandse IJssel en bekend om zijn vaak gele kleur, maar ook voorkomend in roodbruine tinten.
Omschrijving
IJsselstenen, ook wel aangeduid als 'ijsseltjes', 'geeltjes' of 'vierlingen', werden vanaf de vijftiende eeuw geproduceerd in steenfabrieken langs de getijrivier Hollandse IJssel. De klei voor deze stenen werd gewonnen uit de uiterwaarden. Rond 1830 waren er 28 steenplaatsen actief langs de Hollandse IJssel. De kleur van de steen wordt bepaald door de samenstelling van de klei en de baktemperatuur. Kalkhoudende klei resulteert in de kenmerkende gele kleur ('geeltjes'), terwijl ijzerhoudende klei rode bakstenen oplevert. Niet volledig doorbakken stenen kunnen roodachtig zijn, terwijl stenen die heter gebakken worden kunnen verkleuren van geelgroen naar donkergrijs. IJsselstenen behoren tot de kleinste soorten metselsteen en hadden oorspronkelijk afmetingen van ongeveer 18 × 9 × 4,5 cm (Dordts formaat) met een verhouding van 4:2:1. Er bestond ook een iets afwijkend formaat, de 'drielingen', die met 18 × 8,75 × 4,25 cm iets platter en smaller waren. Door handvorming konden de maten van stenen binnen dezelfde soort licht variëren.
Toepassing en Historie
IJsselsteentjes werden in het verleden veel gebruikt voor de bouw van diverse constructies zoals huizen, kerken, kastelen en kloosters. Ook werden hardgebakken gele ijsselsteentjes van oudsher toegepast als sierbestrating rond boerderijen en andere gebouwen in West-Nederland. IJsselstenen werden zelfs als ballast in schepen meegenomen en gebruikt voor de bouw van gebouwen in overzeese gebieden zoals Suriname en de Antillen. In de loop van de 19e eeuw nam de populariteit van het grotere waalsteenformaat toe, mede door de komst van stoomaandrijving en de geschiktheid van de klei langs de grote rivieren voor dit formaat. Volgens de Woningwet van begin 20e eeuw moesten muren dikker worden, waarvoor de goedkopere waalsteen beter geschikt was, wat de vraag naar ijsselsteentjes verder deed afnemen. Tegenwoordig worden oude ijsselstenen nog steeds gebruikt voor restauratieprojecten, tuinmuren en schuren, en voor bestrating, waarbij hun authentieke uitstraling gewaardeerd wordt. Nieuwbouwprojecten met een historisch tintje maken eveneens gebruik van hergebruikte of nieuw geproduceerde ijsselstenen.
Varianten en Formaten
Naast de oorspronkelijke handgevormde IJsselstenen zijn er tegenwoordig ook machinale vormbak IJsselstenen verkrijgbaar. Hoewel de oorspronkelijke maat rond de 18 x 9 x 4,5 cm lag (Dordts formaat), komen maten van circa 16 cm x 4 cm ook veel voor, met subtiele variaties door de ambachtelijke productie. Het IJsselformaat als straatbaksteen wordt ook genoemd met afmetingen rond de 160 x 40 x 65 mm, terwijl de IJsselsteen of IJsselformaat (IJF) voor metselwerk rond de 160 x 78 x 41 mm kon zijn. Hardgebakken IJsselklinkers, gebruikt voor bestrating, maten circa 14,8 x 6,4 x 3,8 cm, maar afwijkingen komen voor door krimp tijdens het bakken.
Vergelijkbare termen
Waalsteen
Gebruikte bronnen: