Torenuurwerk
Laatst bijgewerkt: 05-05-2025
Definitie
Een torenuurwerk is een uurwerk dat specifiek bedoeld is voor het aandrijven van wijzerplaten en/of slagwerken in torens of grote gebouwen voor openbare tijdaanduiding.
Omschrijving
Torenuurwerken spelen al sinds de middeleeuwen een belangrijke rol in het maatschappelijke leven door het openbaar aangeven van de tijd. Aanvankelijk gaven ze de tijd aan door op vaste momenten op een klok te slaan. Vanaf het midden van de 15e eeuw verschenen de eerste torenuurwerken met wijzerplaten, eerst met slechts één wijzer. De introductie van het slingeruurwerk door Christiaan Huygens in de 17e eeuw verbeterde de nauwkeurigheid aanzienlijk. Mechanische torenuurwerken worden van oudsher aangedreven door gewichten, via een systeem van tandwielen en assen. Tegenwoordig worden wijzerplaten ook vaak elektrisch aangedreven. Naast het 'gaand werk' (het tijdmetende deel), kunnen torenuurwerken ook beschikken over slagwerken en soms zelfs speelwerken (carillons). Onderhoud is cruciaal voor de instandhouding van (mechanische) torenuurwerken.
Onderdelen en techniek
Een mechanisch torenuurwerk bestaat uit verschillende onderdelen, waaronder het gaand werk (tijdmetend deel), dat het gangregelende orgaan (zoals een slinger) en tandwielen omvat voor de overbrenging naar de wijzerplaat. De aandrijving gebeurt traditioneel met gewichten. Een belangrijk onderdeel is het gang of echappement, dat ervoor zorgt dat het uurwerk regelmatig loopt. Vroege uurwerken gebruikten een foliot (waag) als gangregelend orgaan, later vervangen door de nauwkeurigere slinger. Naast het gaand werk kunnen er slagwerken aanwezig zijn die op vaste tijden de klokken laten slaan. Bij torenuurwerken wordt ook gesproken van rondsels (kleine tandwielen) en walsen (waar het gewichtstouw omheen wordt gewonden).
Historische context en belang
De eerste torenuurwerken verschenen aan het einde van de 13e eeuw, vaak in kloosters, en gaven de tijd aan door middel van slagen op een klok. Ze speelden een belangrijke rol in het dagelijks leven voor het organiseren van activiteiten zoals gebedstijden, markten en werktijden. Steden investeerden in torenuurwerken, mede omdat het hebben ervan statusverhogend werkte. Met de komst van het slingeruurwerk in de 17e eeuw nam de nauwkeurigheid toe. Tot ongeveer 1830 hanteerde elke plaats zijn eigen lokale tijd op basis van de stand van de zon, wat leidde tot tijdsverschillen tussen steden.
Vergelijkbare termen
Klokkentoren
Gebruikte bronnen: